بازتاب مراکز آموزشی در سفرنامۀ ابن جُبَیر

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سفرنامه‌ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات رنگارنگ و غالباً ارزشمند، جایگاه ممتازی در بررسی‌های تاریخی داشته و تاریخ‌نگاران همواره از آن‌ها به‌عنوان منابع دست اول در پژوهش‌های خویش بهره می‌برند. سفرنامۀ مشهور ابن جبیر (540ـ614ق‌/1145ـ1217م‌)، که سه سفر به مشرق داشت، شرح نخستین سفر اوست. او در این سفر افزون بر زیارت خانۀ خدا، در شهرهای میان اندلس تا حجاز حضور یافت و در راه بازگشت از عکّا، سیسیل و کارتاژ (قَرطاجَنَّه) نیز گذر کرد. ابن‌جبیر نیز همانند دیگر سفرنامه‌نویسان مسلمان به وضع علمی و آموزشی به‌ویژه وضع نهادهای آموزشی سرزمین‌هایی که بدان‌ها گام نهاده، توجّه داشته و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی می‌کوشد پس از ارائۀ اجمالی گزارش‌های ابن‌جبیر در این زمینه، زاویۀ نگاه او به نهادهای آموزشی و هرم توجّه وی به آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر پایۀ یافته‌های این پژوهش، دور از ذهن نیست که توجه و علاقۀ ابن‌جبیر به شرح مفصل نهادهای آموزشی برخی از مناطق به‌ویژه شام و غفلت یا تغافل او از ذکر و شرح برخی از نهادها مانند مساجد جامع منسوب به فاطمیان، در اثر تمایلات مذهبی او بوده باشد. افزون‌ برآن، توصیف عناصر معماری ساختمان، مسائل مالی و رفاهی، نحوۀ تأمین هزینه و کمیّت نهادهای آموزشی، تعلّق آن ها به مذهبی خاص و برخی از شیوه‌های آموزشی خاص در این مراکز نیز از دیگر زوایای توجه ابن جبیر به نهادهای آموزشی بوده است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌الأبار، محمد‌بن‌ابی‌بکر. التکملة لکتاب الصلة. به‌تصحیح عبدالسلام الهراس. بیروت: دارالفکر، 1415ق.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله. رحلة. بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1384ق.
ابن‌جبیر، محمد بن احمد. رحلة. بیروت: دار صادر، 1384ق.
ابن‌جبیر، محمد بن احمد. سفرنامۀ ابن‌جبیر. ترجمۀ پرویز اتابکی. مشهد: به نشر، 1370ش.
ابن‌خطیب، لسان‌الدین. الإحاطة فی أخبار غرناطة. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد. مقدمة. با تحقیق درویش الجویدی. صیدا و بیروت: المکتبة العصریة، 1416ق.
ابن‌خلکان، احمد بن محمد. وفیات الاعیان و أنباء ابناء الزمان. بیروت: دارصادر، 1900.
ابن‌العدیم، ابوالقاسم عمر بن احمد. بغیة الطلب فی تاریخ حلب. با ‌تحقیق و تقدیم سهیل زکار. بیروت: دارالفکر، 1424ق.
ابن عماد حنبلی، عبدالحیّ. شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. بیروت: المکتب التجاری، بی‌تا.
ابن‌واصل، محمد بن سالم. تاریخ ایوبیان (مفرّج الکروب فی اخبار بنی ایوب). با ‌تصحیح جمالالدین الشّیال، ترجمۀ پرویز اتابکی. تهران: علمی و فرهنگی، 1383ش.
جمیلی، رشید. دولة الاتابکة فی الموصل بعد عمادالدین زنکی. بیروت: دارالنهضة العربیة، بی‌‌تا.
داج، بایارد. دانشگاه الأزهر. ترجمۀ آذرمیدخت مشایخ فریدنی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1367ش.
دیوه‌جی، سعید. دور العلم فی الموصل. بیروت: الدار العربیة للموسوعات، 1434ق.
سبکی، تقی‌الدین. طبقات الشافعیة الکبری. بیروت: دارالمعرفة، 1324ق.
شافعی، محمد بن ادریس. الأم. به‌تصحیح محمد زهری النجّار. مکتبة الکلیات الازهریة، 1381ق.
شجاع‌الدینی، محمد. «هزار سال آموزش عالی در الأزهر». آموزش عالی در گسترۀ تاریخ و تمدن اسلامی، به کوشش امیرحسین چیت‌سازان، 151ـ221. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388ش.
شلبی، احمد. تاریخ آموزش در اسلام. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: نگاه معاصر، 1387ش.
عاشور، سعید عبدالفتاح. مصر و الشام فی عصر الایوبیین و الممالیک. بیروت: دارالنهضة العربیة، بی‌تا.
عیسی‌بک، احمد. تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام. ترجمۀ نورالله کسایی. تهران: مؤسسۀ توسعۀ دانش و پژوهش در ایران، 1371ش.
غنیمه، عبدالرحیم. تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمۀ نورالله کسایی. تهران: دانشگاه تهران، 1388ش.
فاسی، محمد بن احمد. شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام. ترجمۀ محمد مقدس. تهران: معشر، 1386ش.
فارسی، محمد بن احمد. العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین. با تحقیق و تعلیق محمد عبدالقادر احمد عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
قرشی، محمد بن محمد بن احمد. معالم القربة فی احکام الحسبة. با تحقیق شعبان، محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی المطیعی. قم: مرکز النشر ـ مکتب الاعلام الاسلامی، 1408ق.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ. تاریخ نوشته‌ها‌ی جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی، 1384ش.
کسایی، نورالله. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر، 1374ش.
کیانی، محسن. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: کتابخانه طهوری، 1369ش.
معروف، ناجی. علماء النظامیّات و مدارس المشرق الإسلامی. بغداد: مطبعة الإرشاد،1393ق.
مقریزی، احمد بن علی. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار. با تحقیق محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی. قاهره: مکتبة مدبولی، 1998.
مقّری، احمد بن محمد. نفح الطیب من غصن الأندلس الرطیب. با تحقیق و تصحیح یوسف بقاعی. بیروت: دار الفکر، 1419ق.
منذری، ابومحمد. التکملة لوفیات النقلة. با تحقیق و تعلیق بشّار عوّاد معروف. نجف: مطبعة الآداب، 1391ق.
نخستین، مهدی. تاریخ سرچشمه‌ها‌ی اسلامی آموزش و پرورش غرب. ترجمۀ عبدالله ظهیری. مشهد: به‌نشر، 1367ش.
نصر، حسین. علم و تمدن در اسلام. ترجمۀ احمد آرام. تهران: علمی و فرهنگی، 1384ش.
یاقوت‌حموی، ابوعبدالله. معجم البلدان. بیروت: دار صادر،2010.
CAPTCHA Image