رویارویی عباسیان و امویان اندلس با فاطمیان در مغرب

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

• زینب فضلی

استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

10.22067/jhc.v51i2.88580

چکیده

با ظهور فاطمیان در مغرب در آستانۀ قرن چهارم هجری، مرحله جدیدی از رویارویی حکومت‌‌های اسلامی آغاز شد. دعوی و تلاش حکومت فاطمی برای تحقق خلافت فراگیر اسماعیلی، با واکنش حکومت‌‌های عباسی و اموی اندلس در شرق و غرب جهان اسلام همراه شد. به‌رغم اینکه به‌واسطۀ موانع متعدد تاریخی و سیاسی، اتحاد رسمی و عملی میان این دو حکومت برای مقابله با حکومت فاطمی ممکن نبود، در چارچوب رویارویی با فاطمیان ممانعت از گسترش قلمرو، تحدید قدرت و تضعیف آن‌ها، هرکدام به صورت جداگانه، اقدامات تقابلی‌ خاصی را به اجرا درآوردند. بنا بر یافته‌‌های این بررسی تاریخی، عباسیان با ممانعت از تسلط فاطمیان بر مصر، ایجاد سدّ دفاعی با تأسیس سلسلۀ اخشیدی و تشکیک در نسب فاطمیان، ضمن ممانعت از گسترش متصرفات فاطمیان به سوی عراق، نقش چشمگیری در ایجاد و تشدید بحران داخلی در مغرب برای آن‌‌ها داشتند. امویان اندلس نیز در واکنش به معارضه‌جویی‌‌های فاطمیان، با حمایت از گروه‌‌های مخالف خلافت فاطمی، دعوی خلافت، اقدامات نظامی و حضور مستقیم در مغرب (اقصی) واکنش نشان دادند. در نتیجۀ این اقدامات، فاطمیان با بحران‌‌ها و شورش‌‌های متعدد داخلی روبه‌رو شدند و قدرت خود را برای تقابل فراگیر با حکومت‌‌های عباسی و اموی از دست دادند.
 

کلیدواژه‌ها

• مغرب اسلامی
• خلافت فاطمی
• تقابل عباسیان‌ و ‌فاطمیان
• تقابل امویان اندلس و فاطمیان

---

مراجع

 ابن‌اثیر، عز‌الدین أبو‌الحسن على. الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1385ق.

 

ابن‌الزیات، شمس‌الدین. الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة فی القرافتین الکبری و الصغری. مصر: مکتبة الأمیریة: 1325ق.

 

ابن‌ابی‌دینار، محمد بن ابی‌القاسم رعینی قیروانی. المونس فی اخبار افریقیة و تونس. تونس: مطبعة الدولة التونسیة، 1286ق.

 

ابن‌أیبک الدواداری، أبوبکر بن عبدالله. کنز الدرر و جامع الغرر، الجزء السادس: الدرّة المضیة فی أخبار الدولة الفاطمیة. به‌تحقیق صلاح‌الدین المنجد. قاهرة: مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، 1380ق.

 

ابن‌حوقل، ابوالقاسم. صورة الارض. بیروت: دار صادر، 1938.

 

ابن‌حیان قُرطبی، أبومروان حیان بن خلف. المقتبس (الجزء الخامس). به‌کوشش ب. شالمیتا. مادرید: المعهد الاسبانی العربی؛ کلیة الآداب، 1979.

 

ابن‌الخطیب، لسان‌الدین. اعمال الأعلام فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام. به‌ تحقیق و تعلیق لوی پرونسال. بیروت: دار المکشوفة، 1956.

 

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد. کتاب العبرودیوان المبتدأ و الخبر فی أیام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر. به‌ تحقیق خلیل شحادة. بیروت: دار الفکر، 1408ق.

 

ابن‌ظافر، جمال‌الدین علی. أخبار الدول المنقطعة. دراسة تحلیلیة للقسم الخّاص بالفاطمیین مع مقدمة و تعقیب أندریه فرّیه. قاهرة: مطبوعات المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة بالقاهرة، 1972.

 

ابن‌عذاری، احمد بن محمد. البیان المُغْرِب فی اخبار الاندلس و المَغرب. به ‌تحقیق ج. س. کولان و لوی پرونسال. لیدن: بریل، 1948.

 

ابن‌فرحون مالکی، ابراهیم بن نورالدین، الدیباج المذهب فی معرفة علماء أعیان المذهب. به ‌تحقیق و تعلیق محمد الأحمدی ابوالنور. قاهرة: دار التراث، 1426ق.

 

ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد بن ابی‌یعقوب. الفهرست. به ‌تحقیق رضا تجدد. تهران: چاپخانۀ بانک بازرگانی ایران، 1346ش.

 

ابن‌هیثم، جعفر بن احمد. کتابالمناظرات. چاپ شده به مشخصات:

The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘i Witness[Ibn al Haytham's KitdbalـMundzarat], edited and translated by Wilferd Madelung and Paul E. Walker, I. B. Tauris Publishers, London and New York: The Institute of Ismaili studies, 2000.

 

إدریس عمادالدین. عیون الاخبار و فنون الآثار السبع الخامس، به‌تحقیق مصطفی غالب. بیروت: دار الاندلس، 1975.

 

بکری، ابوعبید. المسالک و الممالک. حقّقه و قدّم له اُدریان فان لیُوفن و أندری فیری. بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1992.

 

جنحانی، الحبیب. «السیاسة المالیة للدولة الفاطمیة فی المغرب». در المجتمع العربی الاسلامیة؛ الحیاة الاقتصادیة و الاجتماعیة، 187ـ220. کویت: عالم المعرفة، 1426ق.

 

چلونگر، محمدعلی. «روابط و مناسبات فاطمیان مغرب و عباسیان (297ـ362ق)». در نامۀ تاریخ‌پژوهان، شمارۀ 11 (1386ش)، 3ـ25.

 

حاجری، محمد طه. مرحلة التشیع فی المغرب العربی و أثر‌ها فی الحیاة الأدبیة. بیروت: دار النهضة العربیة، 1403ق.

 

حسن، ابراهیم حسن و طه أحمد شرف. عبیدالله المهدی؛ امام الشیعة الاسماعیلیة و مؤسس الدولة الفاطمیة فی بلاد المغرب. قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، 1366ق.

 

دخیل، محمد حسن. الدولة الفاطمیة الدور السیاسی و الحضاری للأسرة الجمالیة. بیروت: مؤسسة الانتشار العربی، 2009.

 

دشراوی، فرحات. الخلافة الفاطمیة بالمغرب (296ـ365ق/‌909ـ975م) التاریخ السیاسی و المؤسسات. نقله إلی العربیة حَمّادی السّاحلی. بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1994.

 

رشیدالدین فضل‌الله. جامع التواریخ: اسماعیلیان و فاطمیان. به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی. تهران: علمى و فرهنگى، 1381ش‏.

 

زغروت، فتحی. العلاقات بین الأمویین و الفاطمیین فی الأندلس و الشمال الأفریقی 300ـ350ق. قاهرة: دار التوزیع و النشر الإسلامیة، 1427ق.

 

زغلول عبدالحمید، سعد. تاریخ المغرب العربی. اسکندریة: نشأة المعارف، 1979.

 

سرور، محمد جمال‌الدین. سیاسة الفاطمیین الخارجیة. قاهرة: دار الفکر العربی، 1351ق.

 

سیّد،أیمن فؤاد. الدولة الفاطمیة فی مصر؛ تفسیر جدید. قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2007.

 

شابی، محمد. «دولة صاحب الحمار و نقوده». در المؤتمر الآثار فی البلاد العربیة، العدد4 (1963): 584ـ604.

 

عبادی أحمد مختار. دراسات فی تاریخ المغرب و الأندلس. اسکندریة: مؤسسة شباب الجامعة، 1983.

 

 عبادی أحمد مختار. «سیاسة الفاطمیین نحو المغرب و الاندلس». در صحیفة معهد الدراسات الإسلامیة فی مادرید، المجلد الخامس، العدد 1ـ2 (1377ق): 193ـ226.

 

عبدالحلیم، رجب محمد. دولة بنی‌صالح فی تامسنا بالمغرب الأقصی. بی‌جا: دار الثقافة، بی‌تا.

 

عبدالمولی، محمد احمد. القُوی السّنیة فی المغرب من قیام الدولة الفاطمیة إلی قیام الدولة الزیریة (29۶ـ۳۶۱ق/۹۰۹ـ972م). اسکندریة: دار المعرفة الجامعیة، 1985.

 

عنان، محمد عبدالله. دولة الاسلام فی الاندلس. قاهرة: مکتبة الخانجی، 1417ق.

 

فیرحی، داود. تاریخ تحول حکومت در اسلام. قم: دانشگاه مفید، 1391ش.

 

فیلالی، عبدالعزیز. العلاقات السیاسیة بین الدولة الامویة فی الاندلس و دول المغرب. قاهرة: دار الفجر، 1999.

 

قاضی عبدالجبّار، أبوالحسن. تثبیت دلائل‌النبوة. به ‌تحقیق عبدالکریم العثمان. بیروت: دار العربیة، 1970.

 

قاضی نعمان، ابوحنیفة النعمان. المجالس و المسایرات. به ‌تحقیق الحبیب الفقى، ابراهیم شبوّح و محمد یعلاوى. بیروت: دار المنتظر، 1996.

 

قاضی نعمان. افتتاح الدعوة (رسالة فی ظهور الدعوة العبیدیة الفاطمیة). به ‌تحقیق فرحات الدشراوی، تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع و الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعة، 1986.

 

همو. شرح الأخبار فی فضائل الائمة الأطهار. به ‌تحقیق محمد الحسینی الجلالی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409ق.

 

قرطبی، عریب بن سعد. صلة تاریخ الطبری. به‌کوشش م. ج. دخویه. لیدن: بریل، 1897.

 

کتاب مفاخر البربر. به‌تحقیق عبدالقادر بوبایة. رباط: دار أبی‌رقراق، 2005.

 

ماجد، عبدالعزیز. ظهور الخلافة الفاطمیین و سقوطها فی مصر. اسکندریة: دارالمعارف، 1976.

 

محمد، سعدانی. «الصراع السیاسی بین الدولة الفاطمیة فی بلاد المغرب و الدولة الأمویة فی الأندلس‌‌ـ ‌أسرة ابن‌حمدون الأندلسیة أنموذجا». در دراسات إنسانیة و إجتماعیة، المجلد 9، العدد 2 (2020): 479ـ494.

 

مسعد، سامیة مصطفی. العلاقات بین المغرب و اندلس فی عصر الخلافة الأمویة. الهرم: عین للدراسات و البحوث الانسانیة و الاجتماعیة، 2000.

 

مقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس. اتعاظ الحنفاء باخبارالائمة الفاطمیین الخلفاء. به ‌تحقیق جمال‌الدین الشیّال. قاهرة: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة، 1416ق.

 

همو.‏ المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار معروف به الخطط. به‌ تحقیق خلیل المنصور. بیروت‏: دار ‌الکتب العلمیه، 1418ق.

 

مکی، محمود علی. التشیع فی الاندلس منذ الفتح حتی نهایة الدولة الأمویة. مکتبة الثقافة الدینیة، 1424ق.

 

نعنعی، عبدالمجید. حکومت امویان در اندلس. ترجمه محمد سپهری. قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1380ش.

 

نویری، شهاب‌الدین. نهایة الأرب فی فنون الأدب. قاهرة: دار الکتب و الوثائق القومیة، 1423ق.

 

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم البلدان. بیروت: دار صادر، 1995.

 

 

Abu-Nasr, Jamil M. A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge: Cambridge University, 1975.

 

Daftary, Farhad. The Ismailis: theirHistoryandDoctrines. Cambridge University Press, 2007.

 

Dozy, R. P. A. Spanish Islam: A history of the Moslems in Spain. trans. By Francis Griffin Stokes. London: Chatto Windus, 1913.

 

Enayat, Hamid. “The Political Philosophy of Rasa’il”, in Ismaili contributions to Islamic culture. edited by Seyyed Hossein Nasr. Tahran: Imperial Iranian Academy, 1977.

 

Halm, Heinz. The Empire of Mahdi: the rise of the Fatimids. translated from the German by Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.

 

Hamdani, Abbas and François de Blois. “A Re-Examination of al-Mahdī's Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2 (1983), pp.173-207.

 

Hasan, Ibrahim Hasan, “Ralations between the Fatimids in North Africa and Egypt and the Umayyids in Spain during the 4^th century A.H.(10^th Century A.D.)”. Bulletin of the Faculty of Arts, vol.x, part ii (1948): 39-83.

 

 Lewis, Bernard, “Egypt and Syria”. in The Cambridge history of Islam. vol.i, ed. P. M. Holt, A. K. S. Lambton and B. Lewis, p.175-230. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

 

Madelung, Wilferd & Walker, Paul E. “Introduction”, in The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘i Witness, 1-59. I. B. Tauris Publishers. London-New York, The Institute of Ismaili studies, 2000.

 

Sourdel, D. “Khalīfa”, in EI². vol.iv. Leiden: Brill, 1997.

 

Tourneau, Roger. “North Africa to the sixteenth and seventeenth centuries”. in The Cambridge History of Islam. vol.2a, ed. P. M. Holt, A. K. S. Lambton and B. Lewis. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.