بررسی تطبیقی فعالیت‌های صوفیان و کرامیه در گسترش اسلام در شرق ایران (سده‌های 3 تا 5 قمری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

2 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

3 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

تصوف و کرامیه، دو جریان تأثیرگذار در شرق ایران بودند که یکی از تأثیرات اجتماعی آنان گسترش اسلام بود. این بررسی با رویکردی تطبیقی به دلایل موفقیت صوفیان و کرامیه در گسترش اسلام می‌پردازد. هدف از این تحقیق که با روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، پاسخ به این پرسش‌ است که رمز موفقیت صوفیان و کرامیه در نشر اسلام چه بود؟ نتایج نشان می‌د‌هد، نحوۀ رفتار و سلوک صوفیه با مردم و استفاده از شیوه‌های مناسب تبلیغی ازجمله زهد ورزی، کلام ساده و صریح، شعارهای تساوی طلبانه و استفاده از خانقاه، رمز موفقیت آنان در گسترش اسلام بود. رمز موفقیت کرامیه در گسترش اسلام، دیدگاه ارجاء‌گرایانه از ایمان، زهد ورزی، کلام ساده، استفاده از روش فصالی و بهره بردن از خانقاه برای ترویج عقاید خود بود. البته صوفیان در نشر اسلام موفق­تر از کرامیان عمل کردند، زیرا آنان علاوه­بر سود جستن از شاخصه‌ها و روش‌های مذکور از خدایی سخن می‌راندند که لطفش بر قهرش چیرگی دارد و مسلما چنین نگرشی نسبت به خداوند با اقبال بیشتری  از سوی مردم مواجه گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن اثیر، علی بن محمد. الکامل فی التاریخ. به­تصحیح ابوالفداء قاضی. بیروت: دار الکتب العلمیه، 1240 ق.
ابن حبان. المجروحین من المحدثین. به­تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی. ریاض: دارالصمیعی، ٢٠٠٠م.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. صورةالارض. به­تحقیق کرامرز. لیدن: بریل، ١٩٦٧م.
ارج­نامۀ ایرج. به­کوشش محسن باقرزاده. تهران: انتشارات توس، 1377ش.
الاسفراینی، ابوالمظفر. التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین. به­تحقیق کمال یوسف الحوت. بیروت: عالم الکتب، ١٤٠٣ق.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. ترجمۀ محسن مؤیدی. تهران: امیرکبیر، 1362 ش.
ایزوتسو، توشی هیکو. مفهوم ایمان در کلام اسلامی. ترجمۀ زهرا پورسینا، تهران: سروش.
آرنولد، سیرتوماس. تاریخ گسترش اسلام. ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران: دانشگاه تهران، 1358 ش.
آشوری، داریوش. عرفان و رندی در شعر حافظ. چاپ چهارم. تهران: مرکز، 1382.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم. نای هفت بند. تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی، 1363.
بدوی، عبدالرحمن. تاریخ تصوف اسلامی از آغاز تا پایان سدۀ دوم هجری. ترجمۀ محمود رضا افتخار زاده. قم: دفتر نشر معارف اسلامی، 1375.
البغدادی، عبدالقاهر بن طاهر. الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم. بیروت: دارالجیل و دارالآفاق الجدیدة، ١٤٠٨ق.
بوزورث، ادموند.«ظهور کرامیه در خراسان». ترجمۀ اسماعیل سعادت. فصلنامۀ معارف، ش. 43( 1367): 127-139.
بولت، ریچارد. گروش به اسلام در قرون میانه. ترجمۀ محمدحسین وقار. تهران: نشر تاریخ ایران، 1364 ش.
 تاریخ سیستان. به­تصحیح ملک الشعراء بهار. تهران: پدیده خاور، 1366 ش.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. نفحات الانس. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابـدی. چاپ چهارم. تهران: اطلاعات، 1382ش.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح. ترجمۀ تاریخ یمینی. به­تصحیح جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی،1374 ش.
جلالی، غلامرضا.«پنج مکتب کلامی دورۀ سلجوقی؛ چالش­ها و رویکردها». مشکوه، ش. 85 ،84 (پاییز و زمستان 1383): 113-130.
حقیقت، عبدالرفیع. تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. چاپ 2. تهران: کومش، 1372 ش.
ذهبی، شمس­الدین. تاریخ اسلام. به­تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتب العربی، 2002 م.
زرین­کوب، عبدالحسین. ارزش میراث صوفیه. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، 1369 ش.
زورق، محمد حسن. مبانی تبلیغ. تهران: سروش، 1368 ش.
سبکی، عبدالوهاب بن علی. طبقات الشافعیة الکبری. به­تحقیق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، ١٩٩٢م.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد. الأنساب. به­تصحیح عبدالرحمن بن یحیی معلمی. حیدرآباد: مطبعة مجلس، دایرة المعارف العثمانیه، 1382 ق.
سنچولی، دوستعلی و منصور نیک­پناه. «تأملی بر عرفان و تصوف در شرق ایران و تأثیر متقابل عرفا و صوفیان سیستانی و خراسانی بر یکدیگر در قرون نخستین اسلامی». خراسان بزرگ، سال ششم، ش. 21(زمستان  1394): 47-56.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. آنسوی حرف و صوت (گزیدۀ اسرارالتوحید). تهران: سخن، 1388 ش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. قلندریه در تاریخ. تهران: سخن، ١٣٨٧ش. 
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. به­کوشش محمدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال، 1361 ش.
صفا، ذبیح الله. «تاریخ تعلیم و تربیت در ایـران». مهـر، (1315)، 952-945.
عطار نیشابوری، فریدالدین. تذکرة الاولیاء. به­تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار، 1380 ش.
عمید زنجانی، عباسعلی. تحقیق و بررسی در تاریخ تصوف. بی­جا: دارالکتب الاسلامیه، 1367 ش.
الفارسی، عبدالغافربن اسماعیل. المختصرمن کتاب السیاق لتاریخ نیسابور. به­تحقیق محمدکاظم المحمودی. تهران: میراث مکتوب، ١٣٨٤ش.
الفارسی، عبدالغافربن اسماعیل. تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق. به­تصحیح محمدکاظم المحمودی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1362 ش.
فرای، ریچارد. عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمۀ مسعود رجب­نیا. تهران: سروش، 1358 ش.
قزوینی، زکریا. آثار البلاد و اخبار العباد. بیروت: دارصادر، 1998.
قشیری، ابوالقاسم. رسالۀ قشیریه. به­تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چاپ هفتم. تهران:  شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381 ش.
کیانی، محسن. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری، 1389 ش.
کاشانی، عزالدین محمود بن علی. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به­تصحیح جلال الدین همایی. چاپ سوم. تهران: نشر هما، 1367 ش.
مادلونگ، ویلفرد. فرقه­های اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: اساطیر، 1377 ش.
مادلونگ، ویلفرد. مکتب­ها و فرقه­های اسلامی در سده­های میانه. ترجمۀ جواد قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1375 ش.
مالامود، مارگارت.«کرامیه در نیشابور». ترجمۀ محمد نظری هاشمی. خراسان­پژوهی. سال سوم، ش. 1(بهار و تابستان 1379):96-73.
مایر، فریتس. ابوسعید ابوالخیر: حقیقت یا افسانه. ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی. چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1378 ش.
مجتهد شبستری، محمد. ایمان و آزادی. چاپ پنجم. تهران: طرح نو، 1384ش.
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشـیخ ابی­سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم، چاپ ششم. تهران: آگاه، 1371، 1385.
مفتخری، حسین.«مرجئه و نشر اسلام». مقالات و بررسی‌ها، دفتر 59-60  (زمستان 1375): 73-84.
مقدسی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمۀ علینقلی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361 ش.
مقدسی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. قاهره: مکتبه مدبولی، 1411 ق؛ لیدن: بریل، 1906.
مقریزی، تقی الدین. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیه. با حواشی خلیل منصور، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418 ق.
موحد، محمدعلی. ابن­بطوطه. تهران: طرح نو، 1378 ش.
مورگان، دیوید. ایران در سده­های میانه. ترجمۀ فرخ جوانمردیان. تهران: فروهر، 1374 ش.
نراقی، ملا مهدی. جامع السعادات. قم: دارالکتب العلمیة، بی­تا.
نفیسی، سعید. سرچشمه تصوف در ایران. چاپ هشتم، تهران: فروغی، 1371 ش.
نیشابوری، ابوعبدالله الحاکم. تاریخ نیشابور. تلخیص و ترجمۀ محمدبن حسن الخلیفه النیشابوری. چاپ بهمن کریمی، تهران: کتابخانه ابن سینا، 1337 ش.
وفایی، عباسعلی؛ اسپرهم، داوود و ذبیح الله طباطبایی. «سیر تطور مجلس­گویی صوفیانه به­عنوان نوعی ادب تعلیمی؛ از آغاز تا پایان دورۀ صفوی». نشریۀ پژوهشنامه ادبیات تعلیمی 6، ش. 23(پاییز 1393): 39-74.
CAPTCHA Image