حضور دیوان‌سالاران ایرانی در تشکیلات اداری امویان

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

• طاهر بابائی

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

10.22067/jhc.v51i2.82628

چکیده

در بسیاری از پژوهش‌های مربوط به دورۀ امویان، بر عرب‌گرایی والیان و کارگزاران اموی و بی‌توجهی آنان به غیر عرب تأکید شده است. با‌­وجود‌این، در دیوان‌سالاری امویان، جلوه‌های ایرانیِ بازمانده از دورۀ ساسانی و فعالیت‌های دیوان‌سالاران ایرانی، بسیار به چشم می‌خورد. امویان از یک‌سو به سبب ناآگاهی و نیاز تشکیلاتی و از سوی دیگر، به سبب مهارت و توانمندی ایرانیان در این زمینه وامدار دیوان‌سالاری ایران پیش از اسلام بودند. این پژوهش، با در نظر داشتن معیارهایی نظیر گزارش صریح منابع دربارۀ ایرانی بودن دیوان‌سالاران و نیز نشانه‌های احتمالی ایرانی بودن دیوان‌سالاران در گزارش‌های منابع، به شناسایی ایرانیان دیوان‌سالار در این دوره پرداخته و بدین­وسیله، عرب­گرایی امویان را در بخش دیوان‌سالاری در سرزمین‌های شرقی خلافت به چالش کشیده است.

کلیدواژه‌ها

• امویان
• دیوان سالاران ایرانی
• موالی
• عرب گرایی امویان

---

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین. الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1385ق.

 

ابن‌جوزی، ابوالفرج. المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک. به ‌تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1412ق.

 

ابن‌خلکان، شمس‌الدین احمد. وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به ‌تحقیق احسان عباس. بیروت: دار صادر، بی‌تا.

 

ابن‌رستة، احمد بن عمر. الاعلاق النفیسة. بیروت: دارصادر، 1892.

 

ابن‌سعد، محمد. الطبقات الکبرى. به ‌تحقیق محمد عبد القادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.

 

ابن‌طقطقى، محمد بن علی. الفخرى فى الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة. به ‌تحقیق عبد القادر محمد مایو. بیروت: دار القلم العربى، 1418ق.

 

ابن‌عبدربه اندلسى‏، شهاب الدین. العقد الفرید. بیروت: دار الکتب العلمیة‏، 1404ق.

 

ابن‌عماد حنبلی، شهاب الدین. شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. به ‌تحقیق الأرناؤوط. دمشق ـ بیروت: دار ابن کثیر، 1406ق.

 

ابن‌فقیه همدانی. کتاب البلدان. به‌ تحقیق یوسف الهادى. بیروت: عالم الکتب، 1416ق.

 

ابن‌قتیبة الدینوری، ابومحمد عبد الله بن مسلم. الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء. به ‌تحقیق علی شیری. بیروت: دارالأضواء، 1410ق.

 

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر، 1407ق.

 

ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق. کتاب الفهرست. به‌ تحقیق رضا تجدد. تهران: بی‌نا، 1351ش.

 

اجتهادی، ابوالقاسم. بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوره امویان. تهران: سروش، 1363ش.

 

اصفهانى‏، ابو الفرج. الأغانی‏. بیروت: دار احیاء تراث عربى‏، 1415ق.

 

بلاذری، احمد بن یحیی. فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1988.

 

همو. کتاب جمل من انساب الأشراف. به ‌تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى. بیروت: دار الفکر، 1417ق.

 

البوعلی، محمد و سعید خنافره مودت. «جنبش تعریب و نقش ایرانیان در آن». تاریخ نو، شمارۀ 17(زمستان 1395): 111ـ132.

 

پیرنیا، حسن. ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم. تهران: دنیای کتاب، 1375ش.

 

ثعالبی، ابو منصور عبدالملک بن محمد. تاریخ غرر السیر المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. به‌تحقیق مجتبی مینوی. طهران: مکتبة الاسدی، 1963.

 

همو. ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب. به ‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهرة: دارالمعارف، بی‌تا.

 

الجبری، عبدالمتعال محمد. اصالة الدواوین و النقود العربیة. قاهرة: مکتبة وهبة، 1409ق.

 

جوده، جمال. اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی موالی در صدر اسلام. ترجمۀ مصطفی جباری و مسلم زمانی. تهران: نشر نی، 1382ش.

 

جهشیاری، محمد بن عبدوس. کتاب الوزراء و الکتاب. به‌ تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوی. قاهرة: دار الصاوی، 1357ق.

 

خلیفة بن خیاط. تاریخ خلیفة بن خیاط. به ‌تحقیق فواز. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

 

الدقدوقی، وفیق. الجندیة فی عهد الدولة الامویة. بیروت: موسسة الرسالة، 1406ق/ 1985.

 

ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. به ‌تحقیق عمر عبد السلام تدمرى. بیروت: دار الکتاب العربى، 1413ق.

 

همو. سیر اعلام النبلاء. به ‌تحقیق شعیب ارناؤوط. بیروت: موسسة الرسالة، 1422ق.

 

رضایی، رمضان و دیگران. «نقش دبیران ایرانی در تاسیس و تکوین دیوانسالاری اسلامی در قرن اول هجری». پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شمارۀ 1 (پاییز و زمستان 1389): 43 ـ 55.

 

سپهری، محمد. «نقش ایرانیان در تشکیلات مالی و دیوانی دولت خلفا». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 5 (زمستان 1390): 53ـ74.

 

السمعانى، أبوسعید عبدالکریم بن محمد. الأنساب. به ‌تحقیق عبد الرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى. حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382ق.

صولی، ابوبکر محمد بن یحیی. ادب الکتاب. به ‌تحقیق محمد بهجة الاثری. قاهرة: مطبعة السلفیة، 1341ق.

 

طبری، محمد بن جریر. تاریخ الأمم و الملوک. به ‌تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث، 1387ق.

 

علی‌آبادی، مسلم. «بررسی وضعیت دیوان‌سالاری دورۀ ساسانی». تاریخ پژوهی، شمارۀ 18 (بهار 1383): 1ـ43.

فائزی، مجتبی. «ابن‌مقفع». ارمغان، شمارۀ 243 (خرداد 1329): 141ـ144.

 

فروخ، عمر. الرسائل و المقالات. عبدالحمید الکاتب ـ بدیع الزمان ـ الحریری. بیروت: منشورات مکتبة میمنة، 1369ق.

 

قلقشندی، شهاب‌الدین. صبح الاعشی فی صناعة الانشاء. بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

 

کردعلی، محمد. امراء البیان. قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، 2011.

 

کسائی، نورالله. «عبدالحمید کاتب». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 101 ـ 104 (پاییز 1362): 125ـ174.

 

ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد. الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة. به ‌تحقیق احمد مبارک البغدادی. الکویت: مکتبة دار ابن‌قتیبة، 1409ق.

 

محمدی ملایرى، محمد. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى. تهران: توس، 1379ش.

 

همو. «المترجمون و النقلة عن الفارسیة إلی العربیة فی القرون الاسلامیة الأولی». الدراسات الادبیة، شماره‌های 3 و 4 (پاییز و زمستان 1344): 193ـ243.

 

همو. «نقل دیوان عراق از فارسی به عربی، روایتی درباره آن و توضیحی دربارۀ روایت». مقالات و بررسیها، دفتر سوم و چهارم (پاییز و زمسان 1349): 1ـ 16.

 

مسعودی، علی بن حسین. التنبیه و الإشراف. چاپ دخویه. لیدن: مطبعة بریل، 1893.

 

مسکویه، ابوعلی. تجارب الأمم. به ‌تحقیق ابو القاسم امامى. تهران: سروش، 1379ش.

 

المقداد، محمود. الموالی و نظام الولاء من الجاهلیة الی اواخر العصر الاموی. دمشق: دارالفکر، 1408ق.

 

نفیسی، سعید. تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان. تهران: پارسه، 1390ش.

 

هرثمی [شعرانی]، [ابوسعید]. مختصر سیاسة الحروب. به‌تحقیق عبدالرووف عون. بی‌جا: المؤسسة المصریة العامة للتالیف و الترجمة و الطباعة و النشر، 1964.

 

یعقوبی، ابن‌واضح. التاریخ. بیروت: دار صادر، بى‌تا.

 

 

Yarshater, Ehsan. "The Persian Presence in the Islamic World", in The Persian Presence in the Islamic World ـ Volume 13 of Giorgio Levi Della Vida conferences. Ed. Richard G. Hovannisian & Georges Sabagh, Cambridge University Press, 1998.